مقدمه
کارشناسی رسمی دادگستری یکی از ارکان مهم سیستم قضایی در ایران است که نقش کلیدی در حل و فصل دعاوی حقوقی، کیفری و اداری ایفا می‌کند. کارشناسان رسمی، افرادی متخصص در رشته‌های مختلف هستند که توسط مراجع قضایی برای ارائه نظرات فنی و علمی در پرونده‌ها ارجاع می‌شوند. این کارشناسان باید دارای پروانه رسمی از کانون کارشناسان رسمی دادگستری باشند و نظرات آن‌ها می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رأی قاضی داشته باشد.
در ایران، این سیستم از دهه‌های گذشته شکل گرفته و امروزه در تهران به عنوان مرکز اصلی و در شهرستان‌های مختلف گسترش یافته است. این مقاله به بررسی تاریخچه، شرایط، ساختار و نقش کارشناسی رسمی دادگستری در تهران می‌پردازد و سپس به وضعیت آن در شهرستان‌ها اشاره می‌کند. اهمیت این موضوع در آن است که کارشناسان رسمی به عنوان پل ارتباطی بین علم و عدالت عمل می‌کنند و کمک می‌کنند تا تصمیم‌گیری‌های قضایی بر پایه دانش تخصصی باشد.
تاریخچه کارشناسی رسمی دادگستری در ایران
ریشه کارشناسی رسمی دادگستری در ایران به دوران پس از مشروطیت بازمی‌گردد. اصطلاح “اهل خبره” برای نخستین بار در قانون موقتی محاکمات جزایی مصوب خرداد ۱۲۹۰ هجری شمسی به کار برده شد. اما رسمیت یافتن آن به سال ۱۳۱۷ برمی‌گردد، زمانی که قانون راجع به کارشناسان رسمی در ۳۰ ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید. این قانون برای اولین بار رسمی را در آیین دادرسی ایران تعریف کرد. در سال ۱۳۳۹، اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت و در سال ۱۳۵۸، لایحه قانونی استقلال کانون کارشناسان رسمی دادگستری تصویب شد که منجر به تشکیل کانون‌های مستقل شد.
پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۷۹، قانون کانون کارشناسان رسمی دادگستری تصویب شد که ساختار فعلی را پایه‌گذاری کرد. شورای عالی کارشناسان رسمی دادگستری به عنوان نهاد هماهنگ‌کننده ملی تشکیل شد و کانون‌های استانی زیر نظر آن فعالیت می‌کنند. در تهران، کانون کارشناسان رسمی دادگستری استان تهران در سال‌های اولیه دهه ۱۳۴۰ با تعداد محدودی کارشناس آغاز به کار کرد و امروزه به یکی از بزرگ‌ترین کانون‌ها تبدیل شده است. این تاریخچه نشان‌دهنده تکامل سیستم کارشناسی از یک ابزار کمکی به یک نهاد حرفه‌ای و مستقل است.
شرایط و نحوه اخذ پروانه کارشناسی رسمی
برای تبدیل شدن به کارشناس رسمی دادگستری، افراد باید شرایط خاصی را احراز کنند. بر اساس قانون، متقاضیان باید حداقل مدرک کارشناسی از دانشگاه‌های معتبر داخلی یا خارجی (مورد تأیید وزارت علوم) داشته باشند. همچنین، حداقل ۵ سال سابقه کار مرتبط با رشته تحصیلی الزامی است. سن متقاضی باید حداقل ۲۵ سال تمام باشد و برای مردان، کارت پایان خدمت یا معافیت دائم لازم است. علاوه بر این، متقاضیان باید متدین به اسلام یا یکی از اقلیت‌های دینی شناخته‌شده در قانون اساسی باشند، وفادار به نظام جمهوری اسلامی ایران، فاقد سوءپیشینه کیفری و عدم اعتیاد به مواد مخدر.
فرآیند اخذ پروانه شامل ثبت‌نام در آزمون کارشناسی رسمی است که توسط شورای عالی کارشناسان برگزار می‌شود. آزمون سالانه یا هر دو سال یک‌بار برگزار می‌شود و شامل سؤالات تخصصی و عمومی است. پس از قبولی در آزمون کتبی، مصاحبه شفاهی و کارآموزی انجام می‌شود. در سال ۱۴۰۴، آزمون در تاریخ ۱۷ مهرماه برگزار خواهد شد و ثبت‌نام از طریق سامانه شورای عالی انجام می‌گیرد. پس از موفقیت، پروانه کارشناسی صادر می‌شود که باید هر سه سال تمدید گردد.
ساختار و فعالیت کانون کارشناسان رسمی دادگستری تهران
کانون کارشناسان رسمی دادگستری استان تهران به عنوان بزرگ‌ترین کانون کشور، در آدرس بزرگراه مدرس، خیابان وحید دستگردی (ظفر)، پلاک ۱۸۵ واقع شده است. این کانون زیر نظر شورای عالی فعالیت می‌کند و دارای هیئت مدیره، گروه‌های تخصصی و سامانه‌های آنلاین برای ارجاع کارشناسی است. رشته‌های کارشناسی شامل راه و ساختمان، امور مالی، پزشکی، کشاورزی، معادن و غیره می‌شود. برای مثال، در رشته راه و ساختمان،عمران مانند محمد بهرامی جوبه و علیرضا بهروزی فعالیت دارند.
در تهران، ارجاع کارشناسی از طریق سامانه‌های الکترونیکی مانند سامانه ارجاع ملی شورای عالی انجام می‌شود که عدالت در توزیع کارها را تضمین می‌کند. کارشناسان موظف هستند گزارش‌های خود را در مهلت مقرر ارائه دهند و دستمزد بر اساس تعرفه‌های مصوب محاسبه می‌شود. مرکز کارشناسان رسمی دادگستری استان تهران نیز در کنار کانون، نقش حمایتی دارد و آموزش‌های مداوم ارائه می‌دهد. همچنین، اپلیکیشن همراه کارشناسان برای ثبت درخواست‌ها و محاسبه دستمزد در دسترس است.
کارشناسی رسمی در شهرستان‌های ایران
کارشناسی رسمی دادگستری محدود به تهران نیست و در شهرستان‌ها نیز کانون‌های استانی فعال هستند. شورای عالی کارشناسان رسمی دادگستری، کانون‌های مستقل در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، اصفهان، خراسان رضوی، فارس، مازندران و غیره را هماهنگ می‌کند. برای مثال، کانون کارشناسان رسمی دادگستری استان اصفهان دارای جستجوگر آنلاین کارشناسان است و در رشته‌های مختلف فعالیت دارد.
در شهرستان‌ها، ساختار مشابه تهران است اما مقیاس کوچک‌تر. آدرس کانون‌ها متفاوت است؛ مثلاً کانون البرز در کرج، بلوار طالقانی شمالی واقع شده. حوزه‌های جغرافیایی تهران شامل حومه شمال شرق (لواسانات، دماوند) و جنوب شرق (شهر ری، ورامین) می‌شود که کارشناسان تهرانی در آن‌ها فعالیت می‌کنند. در استان‌های دیگر مانند خراسان رضوی، کانون در مشهد مستقر است و آزمون‌های محلی برگزار می‌کند. تفاوت اصلی در تعداد کارشناسان است؛ تهران بیش از هزاران کارشناس دارد در حالی که شهرستان‌ها کمتر. اما فرآیند ارجاع و شرایط یکسان است و شورای عالی بر همه نظارت دارد.
جستجوی کارشناسان در شهرستان‌ها از طریق سامانه‌های ملی مانند جستجوگر مرکز وکلا و کارشناسان قوه قضاییه امکان‌پذیر است که بیش از ۲۴۹۳۶ کارشناس را فهرست کرده است. این گسترش به شهرستان‌ها کمک کرده تا دسترسی به عدالت در مناطق دورافتاده افزایش یابد.
نقش کارشناسان رسمی در سیستم قضایی
کارشناسان رسمی در دعاوی مختلف نقش‌آفرین هستند. در پرونده‌های ملکی، ارزیابی قیمت املاک توسط کارشناسان راه و ساختمان انجام می‌شود. در امور پزشکی، نظراتاین کارشناسان در خسارات جسمی ارائه می‌گردد. این نقش نه تنها به قاضی کمک می‌کند بلکه عدالت را تضمین می‌نماید. در تهران، به دلیل حجم بالای پرونده‌ها، کارشناسان اغلب در دادگاه‌های انقلاب، کیفری و حقوقی فعال هستند. در شهرستان‌ها، تمرکز بیشتر بر مسائل محلی مانند کشاورزی و معادن است.
چالش‌هایی مانند تأخیر در گزارش‌ها، تعارض منافع و نیاز به آموزش مداوم وجود دارد. آینده کارشناسی رسمی با دیجیتال‌سازی بیشتر، مانند سامانه‌های آنلاین ارجاع، روشن به نظر می‌رسد.
نتیجه‌گیری
کارشناسی رسمی دادگستری در تهران و شهرستان‌های ایران، سیستمی پویا و ضروری برای عدالت است. از تاریخچه‌ای غنی تا ساختار مدرن، این نهاد به حل پیچیدگی‌های فنی در پرونده‌ها کمک می‌کند. با بیش از ۱۲۰۰ کارشناس فعال در تهران و گسترش به استان‌ها، دسترسی به متخصصان افزایش یافته است. برای پیشرفت، نیاز به تقویت آموزش و نظارت بیشتر احساس می‌شود. در نهایت، کارشناسان رسمی نه تنها ابزار قضایی بلکه حامیان حقیقت در جامعه هستند.
